Աշոտ Գաբրիելյան. Հայացք դրսից

Ան­նա Ազ­բեկ­յա­նի յու­րա­քանչ­յուր տո­ղից զգաց­վում է, որ, թե­պետ ապ­րե­լով հայ­րե­նի­քից դուրս, խո­րա­պես ճա­նաչում է հայ­րե­նի­քում ապ­րող մար­դուն, նիստ ու կա­ցը, բար­քերը: Այս ճա­նա­չո­ղութ­յանն ու խո­րը դի­տո­ղա­կա­նութ­յա­նը գումար­վում է մի հան­գա­մանք ևս, ո­րը մեզ` «հա­յաս­տան­ցի­ներիս», ստի­պում է ի­րա­կա­նութ­յանն այլ դի­տանկ­յու­նից նա­յել. այլ խոս­քով` Ան­նա Ազ­բեկ­յա­նի հա­յաց­քը դրսից է, և ­այն կաղա­պար­նե­րը, կլի­շեա­վոր­վա­ծութ­յու­նը, որ մեզ հա­ճախ պատու­հա­սում են ու սահ­մա­նա­փա­կում, նրան շրջան­ցում են: Մի ափսոսանք պետք է հայտնեմ: Աննա Ազբեկյանը մինչ այժմ շատ քիչ է ստեղծագործել, սակայն պետք է նշել, որ այս սակավաթիվ պատմվածքներն ըստ ժամանակագրության կարդալիս, հստակ նկատվում է նրա ստեղծագործական շրջափուլերը: Ստեղծագործական շրջափուլեր կան, որ միայն երկու պատմվածքով են ներկայանում, սակայն հստակ ընդգծվում է այդ շրջանին հատուկ աշխարհայացքն ու աշխարհընկալումը: Մի քանի առիթներով նշել եմ, որ գրողը պետք է իր ստեղծագործություններով ներկայանա հենց տվյալ ժամանակամիջոցում: Սա այն բանի համար, որպեսզի հեղինակը մերվի գրական պրոցեսներին և իր վրա կրի նաև այդ պրոցեսների ազդեցությունը, սակայն այս ժողովածուի պարագային պետք է զանց առնեմ այդ մտայնությունը, քանի որ Աննա Ազբեկյանը և՛ իր ապրած ժամանակի, և՛ գրական պրոցեսների սուր ու խորը զգացողությունն ունի, որի հետևանքն է հենց այն, որ նա սակավ պատմվածքներով կարողացել է ստեղծագործական ընթացքի մի ամբողջ համայնապատկեր մատուցել: Զարմանալի մի բան էլ կա, որ վերաբերում է այդ «շրջափուլերին»: Մենք սովոր ենք հեղինակի ստեղծագործական շրջափուլերին աճման ընթացք վերագրել, մանավանդ որ առնչվում ենք նորահայտ հեղինակի, սակայն պետք է նկատել, որ այդ փուլերն այս պարագային պայմանավորվում են ոչ թե սոսկ որակական փոփոխություններով, այլև հեղինակի կոնկրետ մտահոգություններով, քանի որ հեղինակի յուրաքանչյուր պատմվածք արժանի է առանձին ուշադրության ու քննության: ­Պետք է ափ­սո­սանք հայտ­նեմ այն բա­նի հա­մար, որ չի փոր­ձել իր ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­ներն ակ­տի­վո­րեն հրա­պա­րա­կել հա­յաս­տան­յան գրա­կան մա­մուլում, և ­սա ոչ թե այն բա­նի հա­մար միայն, որ նրա ա­նունն այսօր ճա­նա­չե­լի կլի­ներ գրա­կան շրջա­նակ­նե­րին, այլև այն` որ այդ շրջա­նակ­ներն ա­ռիթ կու­նե­նա­յին հա­ղոր­դակց­վել հասուն ու տա­ղան­դա­վոր գրիչ ու­նե­ցող ստեղ­ծա­գոր­ծո­ղի հետ: Ինչ խոսք, սա կա­րող էր պար­տա­վո­րեց­նել նաև հե­ղի­նա­կին, որ­պես­զի ա­վե­լի հա­ճախ գրի­չը ձեռ­քը վերց­ներ և­ ա­վե­լի ամբող­ջա­կան ներ­կա­յա­նար ըն­թեր­ցո­ղին:

***

Ան­նա Ազ­բեկ­յա­նը ստեղ­ծա­գոր­ծում է սփյուռ­քում: Այս հան­գա­ման­քը մի քա­նի մտա­ծում­նե­րի ա­ռիթ է տա­լիս: «Սփ­յուռ­քա­հայ գրա­կա­նութ­յուն» եզ­րույթն ա­վե­լի շատ հենց սփյուռ­քի գրա­կան հա­մայն­քը հա­մա­րում է ար­հես­տա­ծին: ­Կա­րե­լի է վի­ճար­կել սա, կա­րե­լի է և չ­վի­ճար­կել. մա­նա­վանդ վեր­ջին տաս­նամ­յակ­նե­րի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան զար­գացում­նե­րը և ­հայ հա­մայն­քի բազ­մա­զան եր­ևում­նե­րը տար­բեր երկր­նե­րում մեզ հա­մար դժվա­րաց­նում են նույ­նիսկ եզ­րույթնե­րի պայ­մա­նա­կա­նաց­նե­լը: ­Սա­կայն Ան­նա Ազ­բեկ­յա­նի պա­րա­գա­յին պետք է նկատել, որ նա սեր­տո­րեն կապ­ված է հայ­րե­նի գրա­կա­նութ­յան զգա­ցո­ղութ­յուն­նե­րին և ­որ նրա բնա­կութ­յան վայ­րը չի կարող ինչ-որ ար­հես­տա­ծին սահ­մա­նում­նե­րի մեջ մեզ դնել: ­Հա­մաշ­խար­հա­յին ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նութ­յան զար­գա­ցում­նե­րի հմուտ ի­մա­ցութ­յու­նը, հայ­րե­նի երկ­րին այլկողմ­նա­յին հա­յացք ու­նե­նա­լու կա­րո­ղութ­յու­նը միայն կա­րող է հա­րուստ ազ­դակ­ներ հա­ղոր­դել մեր գրա­կան ըն­թաց­քին: Իսկ ա­մե­նա­կար­ևո­րը` բո­լոր եզ­րույթ­նե­րից ու պայ­մանա­կա­նութ­յուն­նե­րից դուրս, Գ­րա­կա­նութ­յունն է: Ան­նա Ազ­բեկ­յա­նը, թե­կուզև իր քչագ­րութ­յամբ, գրա­կանութ­յուն է ստեղ­ծել` իր ու­րույն աշ­խար­հով, այդ աշ­խար­հի յու­րա­հա­տուկ ըն­կալ­մամբ, ան­կեղ­ծութ­յամբ ու ճշմար­տացիութ­յամբ: Այս փոք­րիկ ժո­ղո­վա­ծուն լիո­վին ա­պա­ցու­ցում է այդ: